اماکن دیدنی و تاریخی موجود در ایران مختص به یک شهر یا استان نبوده و در هر گوشه از کشور، تاریخی عظیم نهفته است که برخی از این مکان‌ها دارای معماری و مهندسی فوق‌العاده‌ای هستند. یکی از جذاب‌ترین جاهای دیدنی در شهرستان شوشتر خوزستان است که دارای مهندسی بی‌نظیر بوده و با نام سازه‌های آبی شوشتر شناخته می‌شود. سازه‌های آبی شوشتر دارای بخش‌های مختلف بود ه و آسیاب‌های شوشتر یکی از این قسمت‌ها است. سازه‌های آبی شوشتر و آسیاب‌های آبی شوشتر در فهرست میراث یونسکو ثبت شده‌اند و جزء شاهکارهای مهندسی دوران هخامنشیان است. سازه‌های آبی شوشتر دارای قسمت‌های مختلف ازجمله بند میزان، برج کلاه فرنگی، رودخانه دست کند کرگر، آبشارها و آسیاب‌های آبی، بند برج عیار و نمایشگاه صائبین است. به‌مرورزمان و در برخی از موارد به دلیل سهل‌انگاری‌های انجام‌شده، بخشی از این مجموعه از بین رفته و بخشی‌هایی قابل بازدید است. آسیاب‌های شوشتر و آبشارهای مصنوعی این مجموعه در حال حاضر جزء بناهای قابل بازدید است. بهترین منظره از آسیاب‌های شوشتر از خانه مرعشی‌ها بوده که در کنار این مجموعه قرار دارد. در ادامه متن به‌صورت دقیق‌تر آسیاب‌های شوشتر را مورد بررسی قرار می‌دهیم. سرفصل‌های این متن عبارت است از :
- معرفی آسیاب‌های شوشتر و نحوه عملکرد آن‌ها
- معرفی محوطه‌های شمالی،شرقی و غربی آسیاب‌های شوشتر
معرفی آسیاب‌های شوشتر و نحوه عملکرد آن‌ها
با نگاهی ساده به این مکان تاریخی و زیبا متوجه خواهید شد که آبشارها و آسیاب‌های شوشتر جزء بی‌نظیرترین نمونه‌هایی است که به نحو احسنت از نیروی آب استفاده می‌کند. در کتاب‌های تاریخی مکرراً به آسیاب‌های شوشتر اشاره شده و این مجموعه شامل سد، تونل، آسیاب‌های آبی و کانال‌های فرعی است که یک مجموعه اقتصادی و صنعتی را تشکیل داده است. از دوره ساخت این بنا تا به امروز، این مجموعه از نیروی آب استفاده کاملاً بهینه می‌کند. در این مجموعه حدود 40 آسیاب قرار داشته که برای تهیه آرد مورد استفاده قرار میگرفتند و نیروی چرخاندن این آسیابها از آب درحرکت موجود در این مجموعه تأمین می‌شد. آسیاب‌های شوشتر در مسیر رودخانه دست کند کرگر و در کنار پل بند کرگر است. لازم به ذکر است که محوطه و سازه‌های آسیاب از ساروج، سنگ خارا و ملات آهک هستند.
نحوه عملکرد و مهندسی این فرایند بدین‌صورت بوده که سد کرگر مسیر رودخانه را بسته و سطح آب بالا می‌آمد تا سه تونل حفر شده در تخته‌سنگ از آب پر شوند. سپس این تونل‌ها آب را به کل مجموعه می‌فرستادند. این آب وارد کانال‌های مختلف می‌شد و از طریق عبور از این کانال‌ها باعث چرخش آسیابها می‌شد. سپس این آب پس از گرداندن آسیابها، به‌صورت آبشار وارد یک حوضچه می‌شد. درواقع پساب آسیابها که به حوضچه سرازیر می‌شوند منظره زیبایی را ایجاد کرده و همانند آبشارهای طبیعی زیباست. لازم به یادآوری است که این مجموعه در روزهای کم آبی کمک حال ساکنان منطقه بوده است. آسیاب‌های شوشتر دارای سه محوطه کلی هستند که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم.
معرفی محوطه‌های شمالی،شرقی و غربی آسیاب‌های شوشتر
آسیاب‌های آبی شوشتر شامل سه بخش محوطه شرقی، محوطه شمالی و محوطه غربی هستند. بیشترین تعداد آسیابها در محوطه غربی بوده که حدود بیست‌ویک عدد بوده و در دو نوع شیبی و تنوره‌ای ساخته شده‌اند. برای نزدیک شدن به این آسیابها باید از پلی به نام دوپلون عبور کرد که دارای دو دهانه بوده و 9 متر طول و سه متر عرض دارد. آسیاب‌های شوشتر بین کانال دوپلون و شاخه کرگر هستند. در همین محوطه غربی یک پلکان 115 پله‌ای وجود دارد که ارتباط دهنده بافت قدیمی شهر شوشتر و این مجموعه است، از طرفی این پل کمک می‌کرد تا افراد ساکن شهر به‌راحتی به آب شرب دسترسی داشته باشند. شایان‌ذکر است که این پله‌ها با استفاده از عوارض طبیعی ساخته شده و از ترکیب سنگ‌های ماسه‌ای و گل و آهک هستند.
بخش دیگر آسیابها که مجموعاً 10 عدد هستند در محوطه شرقی قرار دارند، نام این آسیابها عبارت است از: آسیاب دوبرادران، حاج مندل، داراب خان و دهانه شهر. هرکدام از این آسیابها دو سنگ آسیاب دارند و آب مورد نیاز برای چرخاندن آن‌ها از تونل بلیتی و تونل دهانه شهر تأمین می‌شود. در محوطه شمالی آسیاب‌های شوشتر بناهایی قرار دارند که قدمت کمتری نسبت به سایر بناها دارند. آسیاب‌های رضوان و آسیاب‌های خدایی جزء محوطه شمالی این مجموعه هستند. در سال 1332 تأسیسات کارخانه برق مستوفی و همچنین تلمبه‌خانه در این منطقه احداث شد. تلمبه‌خانه آب مصرفی شهر را تأمین می‌کرد و آب مورد نیاز کارخانه برق نیز از طریق تونل دهانه شهر تأمین می‌شد.
سازه‌های آبی شوشتر و آسیاب‌های شوشتر جزء بناهای بی‌نظیر جهان هستند که اوج معماری و مهندسی بی‌نقص در آن دیده می‌شود. بزرگ‌ترین امتیاز آن استفاده کاملاً بهینه از نیروی آب برای انجام کارهای مهم است. این مجموعه از دید بسیاری از گردشگران به‌عنوان بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی دنیا پیش از انقلاب صنعتی بوده و ارزش خاصی برای آن قائل هستند. لازم به ذکر است که آسیاب‌های شوشتر در دوره هخامنشیان بنا شده و می‌تواند اطلاعات درستی از علم مهندسی آن دوران را به باستان‌شناسان ارائه دهد. لازم به یادآوری است که این اثر جزء شاهکارهای فنی و مهندسی جهان بوده که با گذشت چند صد سال همچنان پابرجاست.
