بارگاه مطهر امام رضا(ع) همچون نگینی در قلب مشهد می‌درخشد و همین امر سبب شده تا این کلان‌شهر به اصلی‌ترین قطب گردشگری کشور تبدیل شود. اما در کنار این نگین درخشان، نباید پیشینه کهن و قدمتدار این شهر را نادیده گرفت
چراکه نامدارانی چون ابوالقاسم فردوسی، خیام و عطار نیشابوری را در سینه خود پرورش داده است و در ماندگاری تاریخ و ادب سرزمین فارس نقش به سزایی داشته است.
وجود خانه‌های تاریخی مشهد دلیل دیگری است که بر ریشه‌دار بودن تاریخ در دل این سرزمین پهناور صحه می‌گذارد. خانه تاریخی توکلی، خانه‌ای قدیمی متعلق به دوران قاجار است که هویت و فرهنگ آن دوران را به تصویر می‌کشد.
خانه توکلی مشهد که اکنون به‌عنوان یک اثر تاریخی و ملی نام آن در فهرست میراث فرهنگی و آثار ملی، دیده میشود روزگاری محل سکونت تاجر معروفی به نام کشمشیان بوده که بعدها توسط فردی به نام توکلی خریداری شد و به خانه توکلی مشهد شهرت یافت.
البته طراحی پلان خانه توکلی مشهد و معماری بنای آن در سال ۱۲۲۱ توسط شخصی به نام احسان خان قرایی انجام شد.
بعد از دو قرن ماندگاری، بالاخره این خانه تاریخی در سال ۱۳۸۴ توسط اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری به ثبت رسیده و در سال ۱۳۸۹ توسط شهرداری مشهد مرمت شد تا بتواند وسیله‌ای برای پیوند آیندگان به گذشته باشد و خاطرات افراد خانه در آن ماندگار بماند.
در این مقاله قصد داریم خانه تاریخی توکلی را موردبررسی قرار داده و مروری بر ویژگی معماری این بنا داشته باشیم.
سرفصل‌های عنوان‌شده در این مقاله عبارت‌اند از:
پلان خانه توکلی مشهد
شایعاتی در مورد خانه توکلی مشهد
خانه توکلی مشهد کجاست؟
پلان خانه توکلی مشهد
اگرچه معماری بناهای دوران قاجار نسبت به بناهای دوران پیش از خود تحولات چشمگیری نداشته اما ویژگی‌های خاصی را در خود دارند که سبب تمایز آنها از دیگر بناهای تاریخی میشود. استفاده از پله در خانه‌ها یکی از اصلی‌ترین عناصری بود که از دوران قاجار در معماری خانه‌ها دیده شد.
وجود ایوان و ستون‌های گچ‌بری شده در دو طرف آن از دیگر مشخصه‌هایی است که در بناهای دوره قاجار به چشم می‌خورد. وجود این ایوانها و ستون‌ها در معماری دوره قاجار سبب شد تا تحولات عظیمی در نمای خانه‌ها، ایجاد شود. کاشی‌کاری، آجرکاری و آیینه‌کاری یکی دیگر از مشخصه‌های بارز معماری دوره قاجار است که در خانه تاریخی توکلی نیز دیده میشود.
با ورود به خانه توکلی مشهد با حوضچه‌ای زیبا در وسط حیاط روبه‌رو خواهید شد و بی‌شک درختان تنومندی که در باغچه آن کاشته شده است توجه شما را جلب می‌کند. وقتی‌که به‌سوی خانه حرکت کنید این ستون‌ها و ایوان گچ‌بری و آجرکاری خانه است که شما را مجذوب خود می‌کند.
مجموعاً ۵ ستون آجرکاری شده در ایوان خانه تاریخی توکلی قرار داده شده است که بسیار ظریف و خلاقانه تزیین شده‌اند و هنر معماری ایرانیان را به رخ می‌کشند. وجود کتیبه‌هایی در بالای ستون‌های آجری و مزین شدن آنها به دو آیه شریفه «انا فتحنا لک فتحا مبینا» و «و ان یکاد»، زیبایی نمای ساختمان را دوچندان کرده و جلوه‌ای ویژه به آن بخشیده است.
پلان خانه توکلی مشهد که در دو طبقه طراحی شده است اتاق‌هایی از جنس چوب را در دل خود جای داده است، درواقع اسکلت اصلی این بنا از چوب ساخته‌شده و در تمام اتاق‌ها از چوب استفاده شده است.
یکی دیگر از ویژگی‌های بارز این خانه دو طبقه، کاشی‌کاری و آجرکاریهایی است که بسیار ظرافتمندانه در تمام قسمت‌های ساختمان بکار برده شده است. درب ورودی، نمای داخلی و نمای بیرونی تماماً با کاشی‌های نفیسی زینت داده‌شده‌اند.
فضاهای داخلی خانه توکلی مشهد به‌وسیله پنجره‌های کشویی چوبی به نام “ارسی” از یکدیگر جدا می‌شوند. شیشه‌های رنگی و مشبک بکار رفته در این پنجره‌ها زیبایی خاصی را در فضای داخلی خانه ایجاد کرده است.
| پلان خانه توکلی مشهد که در دو طبقه طراحی شده و از ویژگی‌های بارز این خانه دو طبقه، کاشی‌کاری و آجرکاریهایی است که بسیار ظرافتمندانه در تمام قسمت‌های ساختمان بکار برده شده است.
|
شایعاتی در مورد خانه توکلی مشهد
شایعات و افسانه‌های زیادی در خصوص خانه تاریخی توکلی وجود دارد ازاین‌رو بسیاری از مردم آن را با نام خانه اجنه می‌شناسند. همسایگان و محلی‌های اطراف خانه توکلی معتقدند که در این خانه جنیان رفت‌وآمد می‌کنند و همین مسئله سبب شده تا این بنای تاریخی سالیان درازی متروکه باقی بماند بهطوریکه هنوز هم بسیاری از مردم شهر از وجود چنین بنایی در شهر بی‌خبرند.
یکی از اصلی‌ترین دلایلی که سبب شده خانه توکلی مشهد با نام خانه اجنه شناخته شود، تعدد اتاق‌ها و تودرتو بودن آنها بوده است. همچنین روشنایی کم عمارت نیز دلیل دیگری شد تا این نگرش غلط در مورد این اثر تاریخی شکل‌گرفته و گسترش یابد.
البته رفت‌وآمد فقرا و کارتن‌خواب‌ها به این خانه در سیاهی شب نیز بر گسترش این باور اشتباه بی‌تأثیر نبوده و همین امر سبب ترس و وحشت در بین اهالی شده بهطوریکه هنوز هم خیلی از اهالی از آن با نام خانه اجنه یاد می‌کنند.
خانه توکلی مشهد کجاست؟
مطمئناً در کلان‌شهری چون مشهد خانه‌های تاریخی زیادی وجود دارد که عظمت و شکوه تاریخ را به تصویر می‌کشند اما متأسفانه با شروع طرح نوسازی بافت شهری برخی از آنها مورد کم‌لطفی قرارگرفته و تخریب شده‌اند.
خوشبختانه در بین خانه‌های تاریخی مشهد، خانه توکلی مشهد ازجمله بناهایی بود که به میراث فرهنگی نزدیک حرم واگذار شد و از تخریب به دور ماند.
در پاسخ به سوال خانه توکلی مشهد کجاست باید گفت که خانه توکلی در نزدیکی حرم و در ۵۵۰ متری آن واقع شده است. بنابراین اگر از درب نواب حرم خارج‌شده و وارد خیابان نواب صفوی شوید با کمی پیاده‌روی به این بنای تاریخی خواهید رسید.
آدرس خانه توکلی مشهد: خیابان نواب صفوی، نواب صفوی ۷. یکی دیگر از خانه‌های تاریخی مشهد که در نزدیکی خانه توکلی قرار دارد خانه داروغه است که در موازات بازار مسگرها قرار گرفته است، اگرچه در حال حاضر با اقامتگاه‌ها و فروشگاه‌های لباس احاطه شده است.
پس از استقرار سپاه اسلام در مشهد این خیابان‌ها بافت اصلی شهر را تشکیل می‌دادند که رفته‌رفته از مرکزیت شهر خارج شدند. ازآنجایی‌که مشهد در نزدیکی نوغان و در مسیر جاده ابریشم قرار داشت لذا تجار و بازرگانان زیادی در آن رفت‌وآمد می‌کردند و در این محله‌ها اقامت داشتند.
بی‌شک بازدید از خانه‌های تاریخی مشهد که هرکدام برگی از تاریخ را برایمان ورق می‌زنند زمان زیادی از شما نمیگیرند. بنابراین اگر بار دیگر زائر حرم مطهر امام رئوف شده‌اید از دیدن این اماکن دیدنی غافل نشوید و ساعاتی را به بازدید از این یادگارهای تاریخی و زندگی گذشتگان اختصاص دهید. همچنین تصاویر خانه توکلی را نیز می‌توانید در اینترنت جستجو کنید و رمز و راز نهفته در آن را در تصاویر نظاره‌گر باشید.
